Door Lies Mensink

—————

Geluidskunstenaar Stijn Demeulenaere is in de eerste plaats een luisteraar. Op een onwaarschijnlijk zonnige februaridag in de tuin van de Brakke Grond klinken er vliegtuigen, kerkklokken en de wilde dansimprovisatie van resident Simon Van Schuylenbergh. Daaroverheen spreekt Demeulenaere gepassioneerd over geluid. Als luisteraar vertelt hij in zijn werk liever geen verhalen, maar stelt vragen: “In mijn werk ben ik geïnteresseerd in hoe mensen betekenis geven aan geluid. Luisteren is heel persoonlijk: onze gehoorgang is even individueel als een vingerafdruk.”

In de Steegzaal van de Brakke Grond werkt Demeulenaere omringd door zes speakers en dompelt zich onder in een archief van veldopnames. Uit de ene speaker klinkt kalm kabbelend water, uit de ander woester gekolk. Je hoort het vredig geklak van krabbenscharen en ergens een onheilspellend lage bastoon. Dat blijkt het geluid van windmolens te zijn. Demeulenaere zette zijn hydrofoons (onderwatermicrofoons) tussen de Noorse Fjorden, de oesterbanken van de Waddenzee, en binnenkort voor zijn nieuwe project Sounding Lines / Saltveins (werktitel) tussen de windmolens.

Waar is het luisteren voor jou begonnen?

“Eigenlijk op mijn twaalfde. Mijn broer heeft mij op een zekere dag meegepakt naar zijn kamer, een heiligdom waar ik eerder nooit naar binnen mocht. Hij zei: “Je bent nu twaalf, dit is mijn cd-collectie, begin maar te luisteren,” en verdween. Ik legde één plaat op van The Cure en onmiddellijk klikte er iets. Daarvoor luisterde ik wel eens naar muziek, maar daar in die kamer is het luisteren echt begonnen. Al had ik niet gedacht er ooit iets mee te doen.”

Je studeerde sociologie en werd radiojournalist, hoe heeft dit je luisteren gevormd?

“Op mijn studie sociologie heb ik leren kijken en leren nadenken over de wereld. Dat zit nog altijd in mijn werk. Ik ben vooral geïnteresseerd in hoe mensen betekenis geven aan wat ze horen. Luisteren is een soort tastzin. Het is heel fysiek: je voelt letterlijk de vibraties van de lucht. Wij mensen zijn visueel gericht en hebben veel structuren om betekenis te geven aan dat wat we zien. Bij geluid moet je je veel meer inbeelden en die verbeelding weerspiegelt je identiteit. Je eigen geschiedenis, je opvoeding, je ervaringen maken je tot de luisteraar die je nu bent. Dat is iets wat mij als student sociologie al heel hard interesseerde: Hoe vormen wij onze identiteit?”

In het eerste werk dat Stijn Demeulenaere als geluidskunstenaar maakt, staat persoonlijke herinnering centraal. In ‘Soundtracks’ (2011) ontbreekt iedere vorm van fysiek geluid: het is een installatie van meer dan 600 glazen bokalen vol handgeschreven auditieve herinneringen. De kunst bestaat voor Demeulenaere op twee plaatsen, daar waar de herinnering aan een geluid tot leven wordt geroepen in de poging die te beschrijven en daar waar je je het geluid verbeeldt: bij het lezen van de auditieve herinnering van een ander.

Je maakt installaties, maar ook soundscapes en performances, hoe weet je welke vorm je werk gaat krijgen?

“Dat komt echt uit het materiaal zelf. Ik vind dat wanneer je een kunstwerk maakt, dat volledig hetzelfde is als wat er op papier stond bij je subsidieaanvraag, dat je je je werk dan niet goed gedaan hebt. Een kunstwerk moet tot stand komen in het maken zelf. Op een bepaald moment vertelt de compositie mij zelf waar ze naartoe moet gaan.”

Wat ben je deze residentie aan het onderzoeken?

“Ik werk hier aan twee projecten. Voor het ene A Thing Heard Is Seldom Seen (ATHISS) focus ik me op het componeren met field recordings uit mijn archief en die combineer ik met foto’s en videobeelden. Het andere project heet nu ‘Saltveins /  Sounding Lines. Ik heb een ‘Stars4WaterII beurs’¹ en word daarmee ondersteund door de Europese Commissie om met wetenschappers samen te werken en uiteindelijk een werk te maken over onze relatie met de zeebodem. Ik vond een kaart met windmolenparken; sommige zijn al gebouwd en andere staan op de planning om nog gebouwd te worden. Als je die kaart ziet, beslaan de windmolenparken straks bijna de gehele Noordzee. Ik kwam erachter dat dit de derde keer in 200 jaar tijd is, dat we de zeebodem ingrijpend gaan veranderen.”

Op welke manier?

“In de 19e eeuw bestond een-derde van de Belgische Noordzeebodem uit oesterbanken. Die zijn allemaal weggevist. In de twintigste eeuw kwam de tweede grote verandering: toen werden er enorme olieboorplatforms en pijpleidingen aangelegd. Nu worden er op grote schaal windmolenparken gebouwd. Europa heeft beslist om tienmaal zoveel energie, elektriciteit, uit de Noordzee te halen via windmolenparken. Dat is een gigantische sprong.

Ik wil in deze installatie de vraag stellen hoe onze relatie met de zeebodem door de tijd heen is veranderd: van een verleden vol oesterbanken naar een toekomst van een Noordzee vol windmolens. In maart ga ik met wetenschappers van het Vlaams Instituut voor de Zee mee om met mijn hydrofoon opnames bij een windmolenpark te maken.

Voor opnames bij de oesterbanken moet ik naar de Waddenzee; die zijn aan de Belgische kust niet meer te vinden. Wel worden er nu kunstmatig oesterbanken geplaatst, omdat ze heel goed zijn voor de biodiversiteit. Wetenschappers noemen oesters en andere schaaldieren ecosysteembouwers. Zoals bomen een bos maken waardoor al het ander andere leven kan groeien, doen schelpdieren dat in de zee.”

Waar ben je naar op zoek in je opnames?

“Als ik een compositie maak, hoop ik misschien op mooie of interessante geluiden, maar vooral op geluid dat mij iets vertelt. Zelfs de afwezigheid van geluid kan zeer vertellend zijn. Ik probeer plaatsen te begrijpen door ernaar te luisteren. De Noordzee is de luidste zee ter wereld, omdat het ook de drukste zee ter wereld is. Dat was iets wat ik wel wist, maar pas toen ik zelf dagen aan een stuk met mijn hydrofoons in het water zat, kwam ik tot een fysiek besef: hoe ongelofelijk luid het daar is en hoe onmogelijk het is om te ontsnappen aan menselijke aanwezigheid.

Net als de wetenschappers probeer ik de wereld in mijn werk te begrijpen en uit te leggen. Zij moeten dat doen met specifieke codes: hypotheses die ontkracht of bevestigd worden. De kunstenaar heeft meer vrijheid met het materiaal. Ik ben sterk geïnspireerd door Barry Lopez, een natuurschrijver die heel de wereld over is gereisd. Hij zegt: ‘Om een landschap te begrijpen, heb je wetenschap nodig, maar ook kunst.’”

Zouden we de wereld beter begrijpen als we beter zouden luisteren?

“Ik denk het wel. Luisteren is voor mij de manier om een nieuwe positie in te nemen. Je moet je actief openstellen naar de wereld en die laten binnenkomen. En je moet zelf stil zijn om te kunnen luisteren. Het is ook niet iets dat je vlug kunt doen. Je moet de tijd nemen om op een plek zitten, naar iets te luisteren en dat misschien zelfs meerdere keren te doen. Het aller moeilijkste is om te stoppen met nadenken. Je kunt niet nadenken en luisteren tegelijk. Je moet in het moment verdwijnen en in de plek.”

Toch blijft het voor iedere luisteraar in de natuur onmogelijk om te ontsnappen aan de menselijke aanwezigheid, vertelt Demeulenaere: “Dat is weer de socioloog in mij: Wij staan niet los van de wereld; wij zijn de wereld. Ook in mijn kunst wil ik de mens niet als iets losstaands zien. Wij zijn de ecosysteembouwers van het land, zoals de oesters dat zijn onder water.”

Stijn Demeulenaere was in residentie in de Brakke Grond van 17 tot en met 28 februari. Zijn installatie Saltveins/Sounding Lines zal deze zomer in première gaan op Theater aan Zee in Oostende.

¹Starts4Water is een deelprogramma van de S+T+Arts beurzen van de Europese Commissie die kunstenaars ondersteunt om de samenwerking aan te gaan met wetenschappers zich te verdiepen in een regionale water-gerelateerde uitdaging en hierdoor geïnspireerd een werk te maken.