Door Evelyne Coussens

---

De Brakke Grond, het Vlaams Cultuurhuis in hartje Amsterdam, viert zijn veertigste verjaardag. Het evolueerde van een politiek-ideologisch project tot een huis met een eigen artistieke missie. De Brakke Grond wil niet langer alleen de Vlaamse cultuur presenteren, maar zoekt ook actief naar verbinding met de Nederlandse én de internationale kunstwereld. Hoe verliep dat proces? En hoe kun je onderscheidend programmeren in een wereld waarin Vlaanderen en Nederland op zoek zijn naar hun culturele identiteit en de kunsten tegelijkertijd globaler functioneren dan ooit?

Elk ideologisch project begint met een leegte: de vaststelling van een gemis dat moet worden ingevuld. Het verschil tussen wat is en wat moet zijn werkt als een drijvende kracht en vertaalt zich in partijen en organisaties, maar evengoed in wetteksten of huizen. Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond is een voorbeeld van zo’n idee dat vaste vorm heeft aangenomen – toch wat infrastructuur betreft. Het zeventiende-eeuwse pand aan de Nes, in het hart van Amsterdam, vertegenwoordigt sinds 1981 het door de Vlaamse overheid gekoesterde verlangen naar culturele samenwerking en uitwisseling met Nederland.

Maar wat zich de voorbije vier decennia in dat huis heeft afgespeeld is uitdrukkelijk niet opgetrokken uit hard materiaal. Binnen neemt het fluïde vormen aan. Het is kwetsbaar en onderhevig aan wat zich aandient aan politieke, economische, demografische, sociale en culturele ontwikkelingen in Vlaanderen, Nederland en de rest van de wereld. De Brakke Grond is een huis in voortdurende transformatie.

Lijkt dat een open deur? Niet voor een instelling met zo’n sterke overheidsopdracht. Nog minder gezien het feit dat de opdracht zich situeert in het domein van kunst en cultuur, bij uitstek een gebied waar de politiek – Thorbecke indachtig – geen greep op zou mogen hebben.

Dat de Brakke Grond een initiatief is van de overheid en niet van de kunstensector, maakt het spanningsveld tussen zijn politieke, artistieke en maatschappelijke dimensie nog pregnanter. Maar ook: interessanter.

Zoals gezegd: het tekort is de motor voor een voortdurend zoeken naar balans tussen de verschillende krachten. In die zoektocht zelf ligt de identiteit van de Brakke Grond. Dit artikel is dan ook geen historisch overzicht, maar een bespiegeling over de veranderende gedaanten die het huis in vier decennia heeft aangenomen. Ik sprak met directeurs, kunstenaars en medewerkers. En stelde hen ook de vraag die onmiskenbaar boven de toekomst van de Brakke Grond zweeft. Wat is de opdracht van een binationaal huis in een globale wereld? Moet een kunstenveld dat steeds vanzelfsprekender – steeds inclusiever – internationaal denkt nog een ambassadeur hebben uit steen? Of biedt de Vlaams-Nederlandse samenwerking juist een alternatieve en noodzakelijke opstap naar die wereld?

In 1974 beslissen Vlaanderen en Nederland een cultureel huis op te richten in elkaars hoofdstad. Op 23 mei 1981 wordt het gebouw aan de Amsterdamse Nes geopend, met daarin een toneelzaal, een expositieruimte, een bibliotheek en een café. De beheersovereenkomst met de Vlaamse overheid zou verschillende keren aangescherpt en verrijkt worden, maar ruwweg luidt de opdracht voor de Brakke Grond nog altijd: het uitdragen van de Vlaamse culturele identiteit, het presenteren van de meest actuele Vlaamse culturele ontwikkelingen met het oog op verdere verspreiding, het bevorderen van de Vlaams-Nederlandse culturele samenwerking.

Om een zicht te krijgen op de manier waarop de Brakke Grond die opdrachten vervulde en nog steeds vervult, werk ik met een wat kunstmatige opdeling: enerzijds de manier waarop het huis zijn rollen opneemt (het hoe); anderzijds de artistieke resultaten van die strategieën en de impact op de programmatie (het wat). Uiteraard zijn beide sporen in realiteit niet van elkaar te scheiden. Afsluitend kijk ik naar de uitdagingen voor de Brakke Grond in de toekomst.

Los daarvan is de vraag natuurlijk of de opdracht om de Vlaamse cultuur succesvol te promoten sowieso niet meer moet behelzen dan het tonen van die cultuur. Elke winkelier zal bevestigen dat het simpelweg in de etalage zetten van een product niet de meest efficiënte strategie is om aandacht te trekken. Veel effectiever is het om in de deuropening te staan, potentiële klanten aan te spreken en er een klapke mee te doen.

Dat inzicht rijpt ook bij de Vlaamse overheid, maar het rijpt langzaam: pas in 2002 beseft men dat een doorgedreven professionalisering en een meer dynamische invulling nodig zijn om te voorkomen dat de Brakke Grond vastloopt in zijn missie. Toenmalig Vlaams minister van Cultuur Bert Anciaux, die in het voorspoedige eerste decennium van het nieuwe millennium een frisse wind jaagt door het Vlaamse cultuurbeleid, stemt ermee in de administratieve logica in te ruilen voor een artistieke. Die verregaande depolitisering gaat gepaard met een nieuwe naam (Vlaams Cultuurhuis), een nieuw juridisch statuut, een nieuwe ploeg en een nieuwe strategie, die het eenrichtingsverkeer resoluut zou vervangen door een tweerichtingsverkeer. Daarbij wordt verbinden belangrijker dan tonen.

Dat alles zorgt voor een ingrijpende omwenteling in de geschiedenis van de Brakke Grond. Leen Laconte, die in 2004 directeur wordt, verbreedt de strategie van kunstpresentatie naar het ondersteunen, duurzaam inbedden en empoweren van Vlaamse kunstenaars, expliciet gekoppeld aan het verbinden en samenwerken met Nederlandse partners. Ze focust daarvoor op multidisciplinariteit, co-programmatie, vernetwerking in de stad en festivals.

Laconte kijkt doelbewust verder dan de culturele diplomatie (de Brakke Grond als een cultureel prestigeproject) én de economische mogelijkheden (een grotere markt voor de Vlaamse kunstenaars). Ze vertrouwt erop dat beide vanzelf zullen voortvloeien uit een stevige samenwerkingsstrategie. In 2011 zegt ze: “Internationale samenwerking is zoveel meer dan export stimuleren. (...) Het is vanuit gedeeld belang dat we moeten kunnen werken, het zijn partnerschappen die de toekomst zullen maken.”

Maatwerk – de juiste kunstenaar in de juiste context voor het juiste publiek – wordt des te belangrijker omdat duurzaamheid en langetermijndenken centraal gaan staan in de omgang met de kunstenaars. Vanaf 1999 is spreiding naar de rest van Nederland, buiten Amsterdam, de expliciete opdracht vanuit de Vlaamse overheid. Maar intelligente spreiding gaat over veel meer dan verkoop, zo beseft de ploeg. “Het gaat over het creëren van verrijkende omgevingen voor professionals”, zegt Laconte, “waarin je méér doet dan die programmatoren en curatoren een product aanpraten. Je bent niet alleen een presentatieplatform, maar ook en vooral een matchmaker.”

Slaagt de Brakke Grond erin zo’n duurzame verbintenissen tot stand te brengen? Voor theatergezelschap Abattoir Fermé, dat rond 2004 voor het eerst in de Brakke Grond speelt, blijkt de koppelarij effectief. Zakelijk leider Nick Kaldunski: “Wij hadden nog geen enkele band met Nederland, en plots stonden we vijf dagen in Amsterdam. Vrij kort na die voorstellingen hebben verschillende vlakkevloertheaters ons geprogrammeerd. Ze zijn allemaal aan boord gebleven. Meer dan ooit merk ik vandaag hoe waardevol dat is: vertrouwen krijgen, jezelf niet steeds opnieuw moeten bewijzen.”

Beeldend kunstenaar Nick Ervinck is kritischer. In 2006 stond hij met een grote tentoonstelling in het Vlaams Cultuurhuis. Ervinck: “Het was een fantastische ervaring, waarvoor ik erg dankbaar ben. Maar het bleef bij die ene expo. Ik kreeg niet het gevoel dat er ruimte was om een relatie op te bouwen met het huis, of met de Nederlandse curatoren.”

Bart Govaert, huidig directeur van de Brakke Grond, onderkent het belang van langetermijndenken in de relaties met de kunstenaars. Vandaag probeert hij bij elke nieuwe samenwerking meteen in trajecten te denken. En hij wil nog verder gaan. Govaert: “Ik wil de komende beleidsperiode inzetten op coproducties: die garanderen een meer duurzame spreiding en een groter draagvlak. We werken ook met de Nieuwe Makers Subsidie (ontwikkelingssubsidies uit het Fonds Podiumkunsten, EC) waardoor we twee jaar lang in samenwerking met partners met theatermaker Julie Cafmeyer in zee konden gaan, de komende twee jaar met performance dichter Mathieu Charles.”

De bescheidenheid siert Govaert, maar er zit ook een lastig kantje aan. De Brakke Grond krijgt het, lelijk gezegd, moeilijk om zijn rendement te bewijzen – en dat in tijden waarin een overheid nogal tuk is op return on investment. Govaert beseft dat: “Kijk, voor mij zijn onze kunstenaars de scherprechters: zij oordelen over de vraag of wij onze job goed doen. Als zij de Brakke Grond een warme, zinvolle, dynamische plek vinden die hen kansen geeft, dan hebben we het goed gedaan. Het is moeilijk onze werking louter op kwantitatieve indicatoren af te rekenen, zoals op publieksopkomst. Er zou meer ruimte moeten zijn voor kwalitatieve indicatoren om correct onze verdienste uit te drukken.”

Tegelijkertijd blijft het net door het verschroeiend hoge internationale niveau voor elk huis een uitdaging om in Amsterdam zijn publiek te vinden. Tot 2002 was er weinig ruimte om die uitdaging aan te gaan, al deden programmatoren als Michael Price en Piet Menu eind jaren 1990 veelbelovende pogingen – als directeur zou Menu later, na de verzelfstandiging, zijn visie beter kunnen realiseren.

Het is pas met de verzelfstandiging dat de programmering op niveau móét komen. De Brakke Grond beëindigt de samenwerking met Frascati en krijgt de volledige beschikking over zijn zalen, de ploeg van ambtenaren wordt vervangen door cultuurprofessionals en de blik verschuift van de gevestigde waarden naar jonger en actueler werk. Maar kwaliteit alleen is niet voldoende, zo beseft de ploeg. Laconte: “De kwaliteit moet Amsterdam-waardig zijn, maar tegelijkertijd moet je opvallen, en dus moet je de aandacht trekken.”

Laconte wil naast de professionals vooral ook het brede Amsterdamse publiek in huis brengen. Ze zet daartoe brede programma’s op die artistieke scherpte verenigen met culturele actualiteit en waarin niet zelden “hoge” en “lage” kunsten samengaan. Er komen multidisciplinaire en thematische festivals, rond Congo maar evengoed rond de Vlaamse kermis. Tijdens de fin de saison kookt de ploeg van de Brakke Grond voor het publiek. Laconte: “Naast kunst brachten we ook cultuur, politiek en actualiteit, in een genereus gebaar naar het publiek. Zo prikkelden we de nieuwsgierigheid, boden we iets aan dat nergens anders te zien was. Complementariteit was onze troef.”

Klinkt goed, maar er hoort ook een kanttekening bij. Verschil is verrijkend, maar er bestaat ook zoiets als een “ideaal verschil”, binnen de grenzen van de handreiking. Wanneer die grenzen te ver worden opgerekt, ben je eenvoudigweg uitgepraat. Een volstrekt subjectieve bekentenis: als theaterrecensent vind ik steeds moeilijker mijn gading in het almaar meer gestroomlijnde theater dat zich vooral op de grote Nederlandse bühnes manifesteert, en dat niet zelden de concurrentie lijkt aan te gaan met de Nederlandse niet-gesubsidieerde podia. Daarmee is niets gezegd over de kwaliteit, maar “verschillend” is het wel. Ik ben niet alleen met dat aanvoelen. Toen Abattoir Fermé de overstap wilde maken van de vlakke vloer naar grote zaal, stuitte het in Nederland op een welhaast gesloten circuit. Kaldunski: “Het kostte ontzettend veel moeite om voet aan de grond te krijgen. De keren dat het lukte deed het ook vreemd aan: plots zagen we onze affiche hangen tussen die van grote musicals. Uiteindelijk hebben we dat gevecht een beetje opgegeven.”

Die culturele verschillen in de aard van het werk zeggen niet per se iets over het talent of de potentie van Vlaamse of Nederlandse kunstenaars, maar wel iets over de (beleids)context waarin ze werken. En die context stuurt wel degelijk de creaties, hij beïnvloedt hun omvang, toegankelijkheid, artistieke taal…

Om de obstakels in die verschillende contexten te overbruggen is er sinds 2020 OverBruggen.info, een platform dat kunstenaars aan beide zijden wil helpen om hun praktijk over de grens te brengen. Een deel van de achteruitlopende spreiding van Vlaamse kunstenaars in Nederland is bijvoorbeeld te verklaren door de verschillende manieren van subsidiëring, of simpelweg doordat de trein te duur is. Dat het platform pas recent werd opgericht zou je kunnen lezen als een noodgreep: blijkbaar loopt het de voorbije jaren toch nog niet zo snor met dat binationale verbinden. Of je zou er, bekeken vanuit globaal perspectief, je schouders over kunnen ophalen: et alors?

Leen Laconte deelt dat voorbehoud niet. Voor haar is de Brakke Grond hét instrument om die globalisering tegemoet te treden en de Vlaams-Nederlandse cultuur met vereende krachten in de wereld te verankeren. Laconte: “Elke geglobaliseerde samenwerking begint ergens, is geaard, anders betekent ze niets. Gaan we zomaar wat ad hoc gaan werken in de grote internationale bubbel? Los van elke realiteit? Ik blijf dan liever met de voeten op de grond, en vertrek van een concrete plek met een geschiedenis en een traditie.”

Naast het outreachen zou een ander perspectief kunnen zijn: het globale in huis halen. Dat is vandaag al in veel grote kunstenhuizen aan de hand. Denken in termen van omlijnde identiteiten heeft er plaats geruimd voor inclusief denken. Verschil in kleur, gender, discipline, geaardheid… neemt er op een volstrekt organische – en dus onnadrukkelijke – manier een plaats in. Het is minstens een prikkelende denkoefening voor de toekomst. Wat is vandaag “Vlaams”? Is een Irakese danser die een opleiding genoot aan het Brusselse P.A.R.T.S. en in residentie ging bij het Kortrijkse BUDA een Vlaming? En hoe Vlaams dienen de kunstenaars te zijn met wie de Brakke Grond samenwerkt?

Bart Govaert blijkt alvast bereid om de kaders breed te interpreteren. Govaert: “Vlaams is voor mij: wat speelt op het grondgebied van Vlaanderen en Brussel. Toen we naar aanleiding van onze verjaardag door de lijstjes met artiesten gingen, schrok ik: ze waren in de eerste jaren uitgesproken wit en mannelijk. Dat is vandaag niet meer zo, al kan het nog inclusiever, bij kunstenaars en publiek.”